Эскалацыя напружанасці ў зоне армяна-азербайджанскага канфлікту набірае абароты са жніўня, пра што сведчыць статыстыка: 17 інцыдэнтаў за апошні тыдзень і больш за 60 за ўвесь месяц. Маштабныя баявыя сутыкненні з загінуўшымі і параненымі з абодвух бакоў пачаліся ўжо 1 верасня. З самай раніцы ў раёне Соцкага рудніка ішлі стралковыя баі. Затым сітуацыя абвастрылася яшчэ мацней, паколькі абодва бакі сталі прымяняць цяжкае ўзбраенне і ўдары дронамі-камікадзэ.
Сёння супрацьстаянне армян і азербайджанцаў не абмяжоўваецца Нагорным Карабахам не толькі таму, што канфлікт носіць палітыка-ідэалагічны характар і можа працягвацца яшчэ доўга, у т.л. з-за адсутнасці пагадненняў і механізмаў, якія маглі б яго пагасіць. У наш час гэта праблема не толькі і не гэтулькі Карабаха, колькі «каўказскай» галіны т.зв. калідора Поўдзень-Поўнач і таго, хто будзе яго кантраляваць. І з гэтага пункту гледжання бакамі канфлікту і ігракамі ў рэгіёне з’яўляюцца не толькі Азербайджан і Арменія, але і Іран, Расія, Турцыя, Ізраіль, ЕС у асобе Францыі, ЗША і Брытанія.
Пазіцыя Азербайджана абумоўленая тым, што імклівая перамога «бліцкрыгу» ў Карабаху – гэта не імгненная аперацыя вызваленчай вайны Азербайджана, а толькі адзін з эпізодаў вайны рэжыму Аліева за сваю будучыню. Якая пачалася значна раней за 19 верасня і яшчэ далёкая ад заканчэння, хоць увечары 20 верасня прэзідэнт Азербайджана Ільхам Аліеў і заявіў у звароце да суграмадзян, што ўсе пастаўленыя задачы «антытэрарыстычнай аперацыі ў Карабаху» былі выкананы за суткі, і краіна аднавіла свой суверэнітэт.
Азербайджан нагадаў аб сваім «праве сілы» 19 верасня дэманстратыўна, навідавоку ва ўсяго свету, у першы ж дзень працы галоўнага тыдня пленарнай сесіі Генасамблеі ААН не выпадкова. Адсутнасць падчас бліцкрыгу відэа і фота з Карабаха, і нават простых тэкставых навін дэманструе, што сувязь і рэтранслятары былі нейтралізаваны аднымі з першых. Усё рыхтавалася даўно і грунтоўна, і зараз Баку адназначна дамінуе ў рэгіянальным інфармацыйным полі ў тым ліку з прыцэлам на будучыню.
Асноўная мэта – Зангезурскі калідор, а зусім не Карабах. Паспяховым вынікам спецыяльнай ваеннай аперацыі Азербайджана павінна стаць транспартнае ўз’яднанне вялікага Турана, і адначасова разрубанне напалову транспартнага калідора Поўдзень-Поўнач, які злучае Іран і Расію праз Сюнікскую вобласць Арменіі. Кіраўнік МЗС Азербайджана Джэйхун Байрамаў яшчэ 6 верасня заявіў, што ў Баку ёсць план «Б», — на выпадак адмовы армян адкрыць Зангезурскі калідор, — па якім Арменію проста (цытую) «адарвуць ад праекта», які звязвае рэгіён з Еўрасаюзам. Падобнае магчыма ў выпадку занятку не толькі Карабаха, але і, як мінімум, паўднёвай часткі Сюніцкай вобласці, праз якую збіраюцца пракласці транспартны калідор.
Падтрымку сваіх планаў Баку знаходзіць не толькі ў Анкары і Масквы, але і ў радыкальных ісламістаў Афганістана і Пакістана. Напярэдадні бліцкрыгу ў Карабаху, у сярэдзіне верасня, Талібан заявіў, што «падтрымлівае тэрытарыяльную цэласнасць Азербайджана». У тыя ж дні некаторыя рускамоўныя ТГ-каналы паведаміў, што ў Ісламабадзе прызямліўся азербайджанскі ваенны самалёт Іл-76, які выклікаў занепакоенасць аўтараў публікацый у сувязі з яго незвычайным палётам і тым, што Пакістан можа адпраўляць падобнымі рэйсамі персанал і зброю.
Пазіцыя Арменіі абумоўлена тым, што адміністрацыя Нікола Пашыняна адмаўляе і абвяргае любыя дамоўленасці па гандлёвым маршруце без уліку інтарэсаў Арменіі, але робіць гэта ў асноўным толькі на словах. Пасол Азербайджана ў Турцыі Рашад Мамедаў праанансаваў хуткае адкрыццё Зангезурскага калідора яшчэ ў пачатку чэрвеня. З гэтай заявы вынікае, што Ерэвана магчыма ўсё ж такі заключыў негалосную дамоўленасць з Баку яшчэ некалькі месяцаў таму. І ў гэтым кантэксце візіт М.Пашыняна на інаўгурацыю Рэджэпа Эрдагана толькі пацвярджае курс Арменіі на збліжэнне з Анкарай.
У МЗС Арменіі ваенныя дзеянні Азербайджана ў Нагорным Карабаху назвалі шырокамаштабнай агрэсіяй. Неўмяшанне ў іх ход расійскіх міратворцаў дало Арменіі аргумент у дачыненні да пакідання шэрагаў АДКБ і дасягнення мэты з якой М.Пашынян прыйшоў да ўлады ў 2018 годзе – поўнага адрыву Арменіі ад Расіі і яе «інтэграцыйных» праектаў на постсавецкай прасторы. Задача самога Пашыняна ў канфлікце – «прайграць Карабах», але «выйграць разрыў з Крамлём». І пры гэтым не сысці ў адстаўку — ні добраахвотна, ні пад ціскам.
Карабах – гэта вотчына звязаных з пуцінскім асяроддзем палітычных супернікаў Пашиняна – т.зв. «карабахскага клана» герояў першай карабахскай вайны. Ён існуе ў палітычнай прасторы, пакуль ёсць Карабах. Без яго «карабахскі клан» ператвараецца ў маргіналаў. Завяршэнне бягучай гісторыі Карабаха дазваляе Пашыняну разысціся з Крамлём праз выхад з усіх структур, якія звязваюць Арменію і Расію. На гэтай аснове ён можа «перазагрузіць» усе дамовы з суседзямі і вонкавымі гульцамі. Акрамя таго, без абавязацельстваў перад Крамлём Пашынян атрымае хоць нейкую перагаворную пазіцыю. Няхай вельмі слабую, але сёння ў яго няма і такой. Унутры краіны галоўная задача Пашыняна на сёння – перанакіраваць незадаволенасць і патрыятычны псіхоз ад сябе на Крэмль і ранейшае кіраўніцтва Арменіі. Галоўнай знешняй задачай застаецца захаванне самой Арменіі, яе дзяржаўнага суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці.
Пазіцыя Францыі абумоўлена тым, што ў краіне ёсць буйная армянская дыяспара, якая можа проста не зразумець ніяк не пазначанага або нейтральнага стаўлення ўрада краіны да таго, што адбываецца, і ёсць апазіцыя, якая можа скарыстацца гэтым промахам. Таму Францыя заклікала да тэрміновага склікання Рады Бяспекі ААН па пытанні Нагорнага Карабаха. У той жа час Парыж, як і Брусель, не хоча рызыкаваць напярэдадні зімы пазбавіцца двух мільярдаў кубаметраў азербайджанскага газу.
Пазіцыя ЗША абумоўленая тым, што як і ў папярэдні раз у верасні 2020 гады падзеі ў Нагорным Карабаху адбыліся ў вельмі бурны для ЗША час і заспелі шмат каго у Вашынгтоне знянацку. Армянскае лобі праз дэмакратаў у Кангрэсе паспрабавала ўзняць пытанне аб увядзенні санкцый супраць Азербайджана. Але дзякуючы рэспубліканцам, якія маюць цесныя сувязі з лабістамі Турцыі, Вашынгтон адрэагаваў на падзеі ў Карабаху так, каб гэта не ўдарыла па рэпутацыі Д.Байдэна і адносінам з Турцыяй і такім саюзнікам Азербайджана як Ізраіль, які і так незадаволены нядаўняй здзелкай ЗША з Іранам (па дадзеных Reuters, бакі дамовіліся абмяняць 5 амерыканцаў на 5 іранцаў і разблакаваць 6 млрд. даляраў іранскіх сродкаў).
Амерыканцам і еўрапейцам зараз не выгадна маштабаванне армяна-азербайджанскага канфлікту і апусканне рэгіёна ў стан паўнавартаснай вайны. У тым ліку таму, што тады Арменія застанецца з Іранам, а на парадку дня ў ЗША і ЕС нараўне з Украінай з’явіцца Каўказ. А гэтак жа – пуцінская Расія – як магчымы пасярэднік-“міратворац”, паколькі ні Вашынгтон, ні Брусель негатовы падобна рускім адпраўляць паміраць невядома за што сваіх сілавікоў (тым больш узроўня замкамандуючага падводнымі сіламі Паўночнага флота, гуляючага адну з ключавых роляў у забеспячэнні бяспекі сучаснай РФ).
Пазіцыя Ірана абумоўленая тым, што для яго вельмі важна кантраляваць лагістыку ў рэгіёне. З гэтага пункту гледжання заявы Тэгерана могуць нагадваць нават рыторыку Парыжа і Вашынгтона. На справе Іран зацікаўлены ў сваім узмацненні ў ролі рэгіянальнага лідэра, праекцыі канфлікту з Ізраілем (Тэгеран імкнецца паказаць Баку бессэнсоўнасць праводзімай тым палітыкі актыўнага супрацоўніцтва з Тэль-Авівам), а таксама ва ўзмацненні кантролю над дысідэнцкімі рухамі на тэрыторыі Азербайджана і самога Ірана. Таму Тэгеран ужо не першы месяц перадыслакуе свае войскі да межаў Азербайджана і Арменіі і канцэнтруе іх там.
Прапагандысцкі апарат і агентура КВІР (Корпуса вартавых Ісламскай рэвалюцыі) актыўна падтрымліваюць сепаратысцкія настроі ў азербайджанскіх Нахічэвані і Талышстане. На апублікаваных у пачатку верасня іранцамі відэа тэрыторыю Нахічэванскай аўтаномнай рэспублікі ўжо зафарбоўваюць у чорны колер як незалежную дзяржаву, а не частку Азербайджана. У гэтым анклаве Азербайджана ёсць антыўрадавыя настроі — у разліку на іх іранцы падчас папярэдніх эскалацый ва ўзаемаадносінах з Азербайджанам ужо намякалі, што могуць адрэагаваць на дзеянні Баку заняткам або дэстабілізацыяй Нахічэвані.
У той жа момант, адначасова з эскалацыяй напружанасці ў зоне армяна-азербайджанскага канфлікту ў самім Іране зноў успыхнулі масавыя пратэсты. У сярэдзіне верасня яны атрымалі новы штуршок – пасля таго як сам Рэза Пехлеві заклікаў людзей выходзіць на пратэст на вуліцы, прымеркаваўшы свой заклік да гадавіны смерці Махсы Аміні, забітай за тое, што выйшла на вуліцу без хіджаба, што стала падставай для масавых пратэстаў 2022 года (якія прывялі ў т.л. да ўзброенага паўстання ў населеным азербайджанцамі Мехабадзе у правінцыі Ірана Заходні Азербайджан, які пацягнуў ахвяры сярод гараджан забітых КВІР).
Знешняе абвастрэнне з пункту гледжання гэтых падзей, – дзякуючы якім 16 верасня іранскія пратэстуючыя атакавалі кактэйлямі Молатава будынак Рэвалюцыйнай гвардыі аятол, а сёння людзі ў Тэгеране скандуюць са сваіх дамоў лозунгі «Смерць дыктатару» і «Смерць Хаменеі», – гэта зручная для рэжыму Ірана нагода каб адвесці ўвагу ў бок, пераключыўшы яе на неабходнасць падтрымкі армян і супрацьстаяння знешнiм ворагам у асобе Турцыі, Ізраіля, Захаду і г.д.
Тэгеран дэманструе гатоўнасць падтрымаць армян і таму, што хоча захаваць сувязь з Расіяй праз Арменію. Для іранскіх уладаў пытанне магчымага адкрыцця Зангезурскага калідора з’яўляецца крытычным. Калі гэты план будзе ажыццёўлены, то Іран фактычна застанецца замкнёным без свабодных наземных зносін у асяроддзі цюркскіх дзяржаў. Страта Арменіяй Сюніцкай вобласці – гэта для Тэгерана свайго роду чырвоная лінія, бо менавіта гэтая частка з’яўляецца асноватворнай у праекце Зангезурскага калідора.
Таму 5 верасня медыякрыло Корпуса вартавых Ісламскай рэвалюцыі апублікавала спецыяльнае відэа з папярэджаннем Азербайджану і Турцыі наконт магчымай змены межаў Арменіі. Амаль адначасова з гэтым прагучала заява камандуючага войскамі СПА іранскай Арміі брыгаднага генерала Алірэзы Сабахіфарда аб гатоўнасці даць неабходную дапамогу саюзнікам Ірана у рэгіёне. Варта ўлічваць, што ва ўсіх гэтых выпадках іранцы гавораць менавіта і толькі пра Арменію, бо тэрыторыя Нагорнага Карабаха часткай Арменіі афіцыйна Тэгеранам не прызнана.
Пазіцыя Турцыі абумоўлена тым, што тое, што адбываецца, з’яўляецца праекцыяй геапалітычнай канкурэнцыі Анкары і Тэгерана за лідэрства ў рэгіёне. Акрамя таго, Турцыя ў саюзе з азербайджанцамі спрабуе забяспечыць сабе выхад у постсавецкую Сярэднюю (Цэнтральную) Азію. Таму турэцкі міністр абароны заявіў аб падтрымцы «антытэрарыстычных мер Баку» адразу ж пасля пачатку баявых дзеянняў 19 верасня.
У «рашэнні карабахскай праблемы» ёсць і геаэканамічнае вымярэнне. Азербайджанскі газ паступае ў турэцкую сістэму ТАНАП па «вымушана доўгім» маршруце праз Грузію. Аднак цяпер Турцыя мае патрэбу ў дадатковай ветцы трубаправода з Азербайджана, і спыненне карабахскага канфлікту дазваляе правесці яе значна больш прамым маршрутам праз Арменію. Гэта карацей, танней і прасцей. Заадно Арменія будзе ўключана ў зону турэцкіх інтарэсаў.
Новая ветка – гэта каля 10-15 млрд кубаметраў газу ў год, самавіты дадатак да праекту турэцкага хаба і яшчэ больш сур’ёзная перамоўная пазіцыя Анкары наконт будаўніцтва Турэцкага патоку-2. А яна дастаткова жорсткая амаль непрымальная для Крамля: туркі настойваюць на 25% зніжцы на газ, газ на мяжы пераходзіць ва ўласнасці Турцыі, адтэрміноўка па плацяжах – як мінімум год.
Пазыцыя Расеі абумоўленая тым, што рэжыму Пуціна выгадны т.зв. Зангезурскі калідор, таму Крэмль сваёй пасіўнасцю фактычна падыгрывае Азербайджану і Турцыі. Крамлю гэтак жа выгадна, што на чале «прайграўшай» Арменіі цяпер знаходзіцца менавіта Пашынян (на «празаходнясць» якога можна спісаць увогуле ўсе няўдачы і правалы), а не відавочна прапуцінская крэатура з падведлых Ерэван да цяперашняй катастрофы блізкіх крамлёўскім людзей «карабахскага клана» і іншых уплывовых армянскіх кланаў-«сямей», якія прадстаўляў, напрыклад, экс-прэзідэнт Серж Саргсян. Менавіта іх адхіліла ад улады «рэвалюцыя знізу», якая прывяла да ўлады ў 2018 годзе Мікола Пашыняна. У апошнія месяцы да фронды гэтых кланаў далучыўся і былы расійскі бізнесмен Рубен Варданян, які абвясціў сябе галоўным абаронцам незалежнасці Нагорнага Карабаха і нават паспеў некалькі месяцаў кіраваць урадам.
Гэтай жа цікавасцю Пуціна і яго атачэння абумоўліваецца неўмяшанне АДКБ і тое, што міратворцы з РФ, у парушэнні ўсіх дамоўленасцяў, не супрацьдзейнічалі правядзенню азербайджанскай «СВО» (у заяве Азербайджана падкрэсліваецца, што вайсковыя дзеянні ўзгодненыя з Расеяй). Сюды ж можна аднесці візіт расійскай дэлегацыі на чале з Сяргеем Шайгу ў Тэгеран для перамоў з кіраўніцтвам Ірана, аб якім паведаміла Мінабароны РФ у дзень бліцкрыгу ў Карабаху, які з’яўляецца толькі легітымнай падставай і чарговым крокам на шляху да ўстанаўлення кантролю над Зангезурскім калідорам, які Азербайджан пачаў у верасні 2020 года.
Акрамя таго, Масква, дзякуючы паглыбленню ў рэгіёне і самой Арменіі крызісу (пратэсты ў Ерэване, ўжо гучашчыя заклікі да дзяржперавароту і г.д.), мае намер скінуць Пашыняна на працягу бліжэйшых месяцаў. У выпадку поспеху гэтага плана, актывізацыі Крамля на грузінскім напрамку і магчымага «дамоўняка» па Карабаху з Азербайджанам, рэжым Пуціна разлічвае вярнуць сабе ў рэгіёне ролю ключавога гульца. Або, як мінімум, не дапусціць, каб пасля цяперашняй 24-гадзіннай «трэцяй карабахскай вайны» ўзнікла пытанне аб аналагічным вырашэнні іншых падобных канфліктаў (прыднястроўскага, абхазскага, паўднёваасецінскага). Раней яны прыкрываліся расейскім войскам, прычым не было ні найменшых сумневаў, што ў выпадку нападу “міратворцаў” іх неадкладна ўзмоцняць дадатковымі кантынгентамі, як гэта адбылося ў жніўні 2008 года ў Грузіі. Цяпер жа дадатковыя кантынгенты сядзяць у акопах ва Украіне, і дапаўняць расейскiх “міратворцаў” проста няма каму і няма кім.