Праз пяць гадоў у 2028-2029 гадах краіны Цэнтральнай Азіі сутыкнуцца з дэфіцытам вады. Аб гэтым заявіў на Сусветным кангрэсе па гідраэнергетыцы восенню 2023 года старшыня праўлення Еўразійскага банка развіцця (ЕАБР) Мікалай Падгузаў. Паводле ацэнкі спецыялістаў ЕАБР, дэфіцыт вады складзе – у залежнасці ад сцэнарыяў – ад 5 да 12 кубічных кіламетраў (у кожным кубічным кіламетры – мільярд тон вады). Увогуле толькі ад гэтага пацерпяць больш за 60 мільёнаў чалавек.
Завязаныя на Крэмль фінансавыя структуры спрабуюць атрымаць з сітуацыі максімальную выгаду як у эканамічным, так і ў палітычным плане, нягледзячы на тое, што гэтыя дзеянні могуць істотна паскорыць і паглыбіць дэстабілізацыю рэгіёна. З аднаго боку кіраўніцтва таго ж ЕАБР ужо прадэкларавала, што мае намер у бліжэйшыя тры гады ўкласці ў водна-энергетычны комплекс Цэнтральнай Азіі больш за 400 млн. долараў. З іншага боку, Крэмль пачаў правакаваць у рэгіёне «водныя войны» паміж постсавецкімі дзяржавамі.
Напрыклад, летам 2023 года на патрабаванне Масквы ўлады Кыргызстана, адмовіўшы Казахстану, аб’явілі аб намеры прадаваць прэсную ваду ў Кітай і іншыя краіны Азіі і Еўропы. Адпаведную заяву прэм’ер-міністр Акылбек Жапараў агучыў падчас візіту ў Пекін. Кіргізскі медыя-рэсурс Orda зрабіў акцэнт на словах кіраўніка ўрада Кыргызстана, што ў краіны ўдосталь запасаў пітной вады, і яна гатова заняцца экспартам гэтага рэсурсу. Гэта заява прагучала на фоне спынення паставак вады з Кыргызстана ў Казахстан па рэках Шу і Талас, з-за чаго ў многіх казахстанскіх абласцях сталі гінуць пасевы.
Ужо само па сабе падобнае злёгку завуаляванае імкненне Расіі запрасіць у рэгіён Кітай і Іран, якія маюць у Цэнтральнай Азіі свае энергетычныя інтарэсы і прэтэнзіі, вядзе да таго, што тое, што адбываецца вакол водных рэсурсаў Цэнтральнай Азіі ставіць перад сусветнай супольнасцю пытанні, якія ўжо цяпер патрабуюць неадкладнага рашэння. Аднак гэтым водная праблема рэгіёна далёка не вычэрпваецца.
З паўднёвага напрамку яе пагаршае талібскі рэжым, які аб’явіў у сакавіку аб намеры пракласці канал Кош-Тэпа з Пянджа ў засушлівыя раёны паўночнага Афганістана да 2028 года. І адвесці тым самым значную частку (па розных ацэнках 15-30%) вады з р. Амудар’я, якая пакуль сілкуе сельскую гаспадарку постсавецкіх рэспублік Сярэдняй Азіі, у якой занята да паловы тамашняга насельніцтва. Гэта амаль адразу ж значна ўзмоцніць і без таго нарастаючае сацыяльна-эканамічнае напружанне і міграцыйны ціск на цэнтральнаазіяцкі рэгіён.
На гэтым фоне Крэмль фактычна спрабуе паглыбіць супярэчнасці паміж т.зв. «верхнімі» (Кыргызстан, Таджыкістан, якія кантралююць вытокі найбуйнейшых водных артэрый – Амудар’і і Сырдар’і) і «ніжнімі» (Узбекістан Казахстан, Туркменістан, якія крытычна залежаць ад фармаванага ў вярхоўях вадасцёку) постсавецкімі дзяржавамі рэгіёну і гуляць на гэтых супярэчнасцях. Адна з мэт – недапушчэнне якой-кольвек іх блокавай кансалідацыі і ўвасаблення ў жыццё ідэй, падобных выкладзеным у спецыяльным прэс-рэлізе МЗС Узбекістана па воднай праблеме, распаўсюджаным яшчэ 13 красавіка 2009 года.
Асноўную яго сутнасць можна звесці да двух пунктаў: 1) збудаванне новых гідраэлектрастанцый, якое закранае інтарэсы ўсіх дзяржаў рэгіёну, яшчэ больш пагоршыць і без таго складанае становішча з забеспячэннем вадой «ніжніх» дзяржаў і прывядзе да парушэння далікатнай экалагічнай сітуацыі; 2) водна-энергетычныя праблемы Цэнтральнай Азіі павінны вырашацца без умяшання «трэціх» краін (маецца на ўвазе Расійская Федэрацыя).
На думку ўлад і МЗС Узбекістана, буйныя гідратэхнічныя праекты павінны ўлічваць інтарэсы ўсіх дзяржаў рэгіёну, праходзіць абавязковую міжнародную экспертызу на прадмет іх тэхналагічнай і экалагічнай бяспекі і гарантаваць захаванне воднага балансу. Парушэнне гэтых прынцыпаў можа прывесці да «непрадказальных экалагічных, эканамічных, сацыяльных і палітычных наступстваў».
Узбекістан, які мае самае шматлікае з краін Цэнтральнай Азіі насельніцтва, амаль дзве траціны якога пражывае ў сельскай мясцовасці і занята сельскай гаспадаркай, больш за іншых залежыць ад вады, якая паступае з тэрыторыі «верхніх» краін. У Ташкенце даўно асцерагаюцца, што, кантралюючы вадасцёк галоўных рачных артэрый, «верхнія» могуць выкарыстоўваць ваду як інструмент палітычнага і эканамічнага ціску на суседзяў. У 2023 годзе гэтыя асцярогі атрымалі важкія пацверджанні ў выглядзе дзеянняў улад Кыргызстана, якія пад ціскам Крамля пазбаўляюць Казахстан і яго сельскую гаспадарку прэснай вады i перанакіроўвюць яе ў Кітай.
Ташкент спрабуе змякчыць пагражаючую з поўначы праблему перамовамі і спробамі дамовіцца на поўдні, з Кабулам. З гэтай мэтай у канцы кастрычніка спецыяльная дэлегацыя з міністрамі водных рэсурсаў і энергетыкі Узбекістана наведала Афганістан, дзе абмеркавала з талібамі пытанні водазабеспячэння рэгіёна і праекты кіравання электраэнергіяй і воднымі рэсурсамі водазабеспячэння.
Прымаў яе выконваючы абавязкі міністра энергетыкі і водных рэсурсаў руху Талібан Абдул Таіф Мансур. Аднак мяркуючы па тым, што ўзбекскі бок нічога так і не паведаміў аб перамовах паміж дэлегацыяй і цяперашнімі ўладамі Афганістана (у адрозненне ад талібаў, хоць і тыя змаўчалі аб ключавой тэме – водазабеспячэнні), іх вынікі рашэнню воднай праблемы рэгіёну не спрыяюць.
Адрозненне інтарэсаў «верхніх» і «ніжніх» краін Цэнтральнай Азіі, цалкам можа выліцца ў міждзяржаўны канфлікт ужо да 2028 года. Тым больш, што становішча з водазабеспячэннем «ніжніх» краін ужо не першае дзесяцігоддзе пагаршаецца малаводдзем – узровень вады ў Амудар’е і Сырдар’і (па дадзеных МЗС Узбекістана, яно складала менш за 70% ад сярэднегадовай нормы яшчэ паўтара дзясятка гадоў таму). Інтарэсы «ніжніх» краін у сферы водакарыстання супадаюць і аб’ектыўна супярэчаць зацікаўленасці «верхніх» дзяржаў у новых гідраэнергетычных праектах, якія лабіруе Крэмль.
МЗС Узбекістана яшчэ ў пазамінулым дзесяцігоддзі аднёс да праектаў, здольных нанесці найбольшую шкоду Цэнтральнай Азіі, якія будуюцца з падачы Масквы і крамлёўскіх лабістаў у рэгіёне Рагунскую ГЭС у Таджыкістане, другі агрэгат якой быў запушчаны 9 верасня 2019 г. і Камбар-Ацінскую ГЭС-1, будаўніцтва якой аднавiлося 8 чэрвеня 2022 года. Будаўніцтва абедзвюх ГЭС пачалося яшчэ за савецкім часам, але завершана не было. Цяпер яно адноўлена і вядзецца пры вырашальным удзеле Расіі, якая з’яўляецца і асноўным інвестарам абодвух праектаў.
Праектная магутнасць Камбар-Ацінскай ГЭС-1, размешчанай у сярэднім цячэнні прытоку Сырдар’і – ракі Нарын, складае 1900 МВт, а выпрацоўка электраэнергіі – 5,1 млрд. кВт/г, першы гідраагрэгат плануецца ўвесці ў эксплуатацыю ў 2028 годзе. Магутнасць Рагунскай ГЭС у басейне Вахша, па планах урада Таджыкістана, павінна быць амаль у два разы больш – 3600 МВт, а гадавая выпрацоўка электраэнергіі тут павінна дасягнуць 13,4 млрд. кВт/г. Электраэнергію плануецца пастаўляць у Пакістан, у рамках праекта CASA-1000, а таксама ў Кітай.
Улады Узбекістана неаднаразова і рэзка выступалі супраць будаўніцтва буйных ГЭС у суседзяў – у Кыргызстане і Таджыкістане, – у вярхоўях рэк, якія ператварыліся пасля 1991 года ў трансгранічныя. Аднак падобныя заявы кіраўніцтва «ніжніх» краін улады Душанбэ, Бішкека і іх расійскія партнёры « не заўважаюць». Нягледзячы на тое, што супрацьстаянне паміж Узбекістанам і Таджыкістанам з-за будаўніцтва Рагунскай ГЭС рэзка пагоршыла адносіны дзвюх краін яшчэ дзесяць гадоў таму.
Для «верхніх» краін Цэнтральнай Азіі будаўніцтва гідраэлектрастанцый справа занадта важная. У адрозненне ад Узбекістана, Казахстана і Туркменістана, Кыргызстан і Таджыкістан не маюць значных нафтагазавых рэсурсаў, якія дазволілі б забяспечваць насельніцтва і эканоміку ўласным цяплом і электраэнергіяй. Галоўная крыніца электраэнергіі для Кыргызстана і Таджыкістана – ГЭС. Пры гэтым запасы вады, якія назапашваюцца ў вадасховішчах, «ніжнім» краінам патрэбныя для арашэння палёў у летні перыяд, а «верхнім» – для выпрацоўкі электраэнергіі зімой.
Супярэчнасці гэтыя абвастраюцца эканамічнай палітыкай Масквы і постсавецкіх рэжымаў рэгіёна. Пры якой багатыя нафтай і газам дзяржавы прадаюць іх па рынкавых коштах, а тыя, якія не могуць набыць энерганосьбіты ў дастатковым аб’ёме, змушаныя ў зімовы перыяд рэзка павялічваць выпрацоўку электраэнергіі, якой ім усё роўна крытычна бракуе. Выйсце для Кыргызстана і Таджыкістана, — да якога іх падштурхоўвае Крэмль — будаўніцтва новых ГЭС, якія дазваляюць не толькі пераадолець дэфіцыт электраэнергіі, але і прадаваць яе суседнім краінам.
Супрацьстаянне «верхніх» і «ніжніх» краін постсавецкай Цэнтральнай Азіі ў пытанні аб будаўніцтве буйных гідраэнергетычных аб’ектаў на трансгранічных Амудар’е і Сырдар’і можа стаць непазбежным у выпадку ўтварэння ў Цэнтральнай Азіі «блокавай» геапалітычнай канстэляцыі. Сёння гэтаму фармальна пярэчаць, а фактычна спрыяюць Масква, Пекін, Кабул і Тэгеран. Апошнія два ўжо пралілі ў рэгіёне з-за воднай праблемы першую кроў. Паводле звестак агенцтва Bloomberg, узброены канфлікт талібаў Афганістана з Іранам у траўні гэтага года, з забітымі і параненымі з абодвух бакоў, разгарэўся менавіта з-за водных рэсурсаў і размеркавання сцёку ракі Гільменд. ( Рака даўжынёй 1150 км працякае па тэрыторыі абедзвюх краін. Тэгеран абвінаваціў талібаў у парушэньні дамовы 1973 году, паводле якой Афганістан абавязаўся пастаўляць у Іран у сярэднім 820 млн кубамэтраў вады ў год, а таксама захаванне доступу для маніторынгу ўзроўню вады).
Аб тым, што супярэчнасці вакол размеркавання водных рэсурсаў могуць прывесці да войн у рэгіёне, першым з дзяржаўных і палітычных дзеячаў Цэнтральнай Азіі заявіў яшчэ больш за дзесяць гадоў таму тагачасны прэзідэнт Узбекістана І.Карымаў: «Водныя рэсурсы могуць стаць праблемай, вакол якой абвастрыцца адносіны ў Цэнтральнай Азіі. -Азіяцкім рэгіёне. Усё можа пагоршыцца настолькі, што гэта можа выклікаць не проста рэлігійнае супрацьстаянне, а войны… Па Камбар-Аце-1 (Камбар-Ацінскай ГЭС)… Яна будзе каштаваць каля 5 млрд. даляраў, тамака будзе плаціна вышынёй 275 метраў. Гэта адна з найвысокіх плацін, якія існуюць у свеце. Па Амудар’е: у Таджыкістане збіраюцца будаваць Рагунскую ГЭС. Плаціна складае 350 метраў. Гэта самая высокая плаціна ў свеце. Вырашылі, відавочна, рэкорды Гінэса перабіць. Але тут размова не пра рэкорды ідзе, а пра жыццё і лёс тых мільёнаў людзей, якія без вады жыць не могуць. Яшчэ больш пагаршае становішча, што ў раёне будаўніцтва Камбар-Ацінскай ГЭС і Рагунскай ГЭС тэктанічны ідзе разлом. Гэта прызнаюць усе сейсмолагі свету… За апошнія некалькі стагоддзяў у раёне Камбар-Ацінскай ГЭС было 3 наймацнейшыя землятрусы сілай 9-10 балаў. Калі гэта здарылася за апошнія стагоддзі, дык чаму мы не павінны думаць пра тое, што заўтра гэта можа паўтарыцца? І прарве гэтую дамбу. Туды дадасца яшчэ Тактагульскае вадасховішча, дзе назапашана каля 19 млрд кубоў вады. Вы ўяўляеце, што будзе, калі гэтая хваля вышынёй 50-100 метраў пойдзе ўніз і па дарозе будзе ўсё знішчаць?».
Зацікаўленасць Кыргызстана і Таджыкістана ў энергетычным выкарыстанні сцёку рэк зразумелая, аднак Амудар’я і Сырдар’я з’яўляюцца трансгранічнымі рэкамі, і іх выкарыстанне, паводле заяў улад Узбекістана, павінна рэгулявацца міжнароднымі нормамі, у прыватнасці – чатырма канвенцыямі ААН. Таму будаўніцтва ГЭС патрабуе міжнароднай экспертызы і згоды ўсіх краін, якія пражываюць у поймах абедзвюх рэк.
Ваенны патэнцыял Узбекістана, войска якога лічыцца адной з наймацнейшых у Цэнтральнай Азіі, несупаставімы з патэнцыялам Кіргізіі і Таджыкістана. Зыход магчымага ўзброенага канфлікту паміж імі, без умяшання «трэціх бакоў», загадзя прагназуемы. Аднак сітуацыя значна больш складаная, чым здаецца на першы погляд.
У свой час Узбекістан пакінуў АДКБ, тады як Кыргызстан і Таджыкістан застаюцца чальцамі гэтай арганізацыі. Адпаведна ўзброены канфлікт Ташкента з Душанбэ або Бішкекам можа выглядаць як канфлікт з усімі дзяржавамі-членамі АДКБ, уключаючы «ніжні» Казахстан і Расію, якая мае ў Кыргызстане і Таджыкістане свае ваенныя базы. Акрамя таго, варта ўлічваць фактар талібаў, дамовіцца з якімі наконт воднай праблемы Ташкенту пакуль таксама не ўдаецца.
(с) ceapp.info